Muziek in tijden van Corona

Wereldwijd hebben operahuizen en concertzalen noodgedwongen de deuren moeten sluiten. Het zijn zware tijden voor musici, die zich soms weken of zelfs maanden hebben voorbereid op producties en concerten die nu geen doorgang kunnen vinden. Maar de crisis maakt ook vindingrijk. Veel artiesten en instellingen grijpen de Corona-crisis aan om hun publiek op andere, vooral digitale manieren, te bereiken. Een kleine bloemlezing van wat opmerkelijke Corona-initiatieven.

Het digitale operahuis

Veel operahuizen en concertzalen openen de digitale deuren. Digitale content is niets nieuws. Veel instellingen doen dat al jaren, maar door de crisis bieden zij die diensten nu tijdelijk gratis aan. Op het MUSICO-blog is al aandacht gegeven aan de voorstellingen van de Metropolitan Opera in New York die nu gratis op het web worden gezet. Elke dag een nieuwe opera: zo komen we de crisis wel door! Maar de Met is zeker niet de enige die hun voorstellingen over de digitale ether brengt. Ook de Weense Staatsoper stelt elke dag gratis een opera te beschikking op hun digitale platform. De Staatsoper Berlin en de Deutsche Oper Berlin zenden bijvoorbeeld tevens enkele succesvolle recente producties uit. En bent u meer fan van traditionele Italiaanse operaproducties? Dan valt er op de web-tv van het Teatro Massimo in Palermo veel te genieten! Waarschijnlijk zullen de meeste grote operahuizen de komende tijd digitaal veel moois uitzenden. Dus zoek uw favoriete operahuis online en kijk wat ze u bieden!

Digitale première

Ook in eigen land zoeken operagezelschappen het digitaal. De fysieke première van de nieuwe opera van Willem Jeths, Ritratto, kon helaas niet doorgaan, maar gelukkig waren er opnames gemaakt van de repetities. Dus vindt op zaterdag 21 maart om 14.00 uur de digitale wereldpremière van dit stuk plaats op YouTube. Ik weet het niet zeker, maar het zou goed kunnen dat dit een primeur is! Na de première kan de opera nog zeker een maand lang bekeken worden.

Bekijk de opera Ritratto van Willem Jeths

Ook de Nederlandse Reisopera heeft de première van hun nieuwste productie, Bruid te koop! moeten uitstellen. Maar hun bejubelde voorstelling van Monteverdi’s L’Orfeo was op zondag 22 maart te zien op NPO 2 Extra. En daarna is de voorstelling nog een jaar te zien ‘on demand’. Een geweldige kans om deze voorstelling, die al snel overal uitverkocht was, alsnog te zien, of er nog een keer van te genieten als u wel zo gelukkig was om een kaartje te hebben bemachtigd.

De Philharmonie in Berlijn: nu digitaal toegankelijk!
De Philharmonie in Berlijn: nu digitaal toegankelijk!

De digitale concertzaal

Ook concertzalen zoeken hun publiek digitaal op. En de grootste bonbondoos van muzikale traktaties vind je ongetwijfeld bij de Berliner Philharmoniker. Die zetten hun digitale concertzaal, met honderden gearchiveerde concerten gespeeld in de Berlijnse Philharmonie, tijdelijk gratis open. Je moet je wel even registeren, en de voucher voor gratis toegang moet je vóór 31 maart inwisselen, maar dan heb je wel genoeg op een paar Corona-crises op rij door te komen!

Musici gaan los op social media

Veel musici zitten nu net als wij thuis in al of niet zelfverkozen quarantaine. Het bloed kruipt waar het niet gaan kan: er móet muziek gemaakt worden! En dat delen deze musici graag met hun publiek via social media. Twitter en Instagram veranderen zo elke dag weer in een gigantisch huis gevuld met allerlei huiskamerconcerten. Franse violist Renaud Capuçon was een van de eersten die aankondigde elke dag een stuk muziek ten gehore te brengen. Hier speelt hij de beroemde Méditation uit de opera Thaïs van Jules Massenet:

View this post on Instagram

Méditation de Thaïs 🙏 @nomadplay_app

A post shared by Renaud Capucon (@rcapucon) on

Ook zijn broer Gautier doet mee aan het initiatief, en trakteert ons elke dag op een prachtig stuk op de cello, zoals hier de Sarabande uit de Eerste Cellosuite van Bach:

Huiskamerconcerten

Meesterpianist Igor Levit geeft zelfs elke dag bijna een heel concert vanuit zijn huiskamer, dat hij op zijn twitterpagina uitzendt. Leuk is dat hij ook nog het een en ander vertelt over de stukken die hij speelt. En aangezien Levit naast een weergaloos pianist ook een begenadigd verteller is, vormt dat zeker een meerwaarde!

Pianist Igor Levit
Pianist Igor Levit

Ook dirigent Iván Fischer en zijn Boedapest Festival Orkest pakken het grootser aan, en zijn een serie huiskamerconcerten gestart onder de naam ‘Quarantine Soirées‘.

Iván Fischer
Dirigent Iván Fischer

Ook Lorenzo Viotti, de toekomstige chef van het Nederlands Philharmonisch Orkest en de Nationale Opera, zit thuis met zijn familie. Niet alleen geeft hij zich onder de hashtag #viottensamenchallenge over aan de nodige sportieve uitdagingen met zijn goede vriend Andreas Ottensamer, de beroemde klarinettist, maar brengt ons ook wat muzikale troost in bange dagen. Zo is zijn zus, Marina Viotti, een getalenteerde mezzosopraan. Op het filmpje hieronder zingt zij het lied La splendeur vide van Camille Saint-Saëns, met haar broer op de piano:

View this post on Instagram

@marinaviottimezzo #music #happy

A post shared by Lorenzo Viotti (@lorenzoviotti) on

En in de fimpjes van ‘rising star’ Petr Nekoranec, een Tsjechische tenor, speelt zijn kat een belangrijke figurantenrol. Een perfecte combinatie: muziek en kattenfilmpjes! Hieronder zingt Nekoranec het prachtige lied L’heure exquise van Reynaldo Hahn. De kat geniet zichtbaar mee:

En wilt u, net als bas Matthew Rose en cellist Steven Isserlis, de quarantainetijd gebruiken om nieuwe muziek te ontdekken? Volg dan hun gesprekken op Twitter, waarin ze elkaar geregeld stukken sturen die de ander misschien nog niet kent.

Laten we van de thuisblijfnood een deugd maken, en ons laven aan alle muziek die nu digitaal over ons wordt uitgestort!

De kracht van de muziek in Monteverdi’s L’Orfeo

Wat een gelukkig toeval, dat we zo’n geweldige kunstvorm als de opera te danken hebben aan een misverstand. Rond 1600 wilde men het klassieke Griekse drama nieuw leven in te blazen. Men dacht dat die antieke toneelstukken volledig gezongen waren, wat leidde tot de uitvinding van de opera. Later bleek dat idee niet te kloppen, maar toen was de opera al een voldongen feit. En slechts een paar jaar na de uitvinding van het genre werd meteen het eerste meesterwerk gecomponeerd, een meesterwerk waar we meer dan 400 jaar later nog steeds met regelmaat van genieten: L’Orfeo van Claudio Monteverdi uit 1607. 

Titelpagina van de eerste uitgave uit 1609 van Monteverdi's L'Orfeo
Titelpagina van de eerste uitgave uit 1609 van Monteverdi’s L’Orfeo

Tekst als basis

Toch heeft dat uitgangspunt, de opera als reconstructie van de Griekse tragedie, wel grote invloed gehad op de vorm. Muziek moest in dienst staan van de communicatie van de tekst, in een stijl die in teksten van rond die tijd vaak wordt aangeduid met de term recitar cantando, ‘zangerig spreken’. Om de tekst zo natuurlijk mogelijk over te brengen stond het zangers vrij om relatief flexibel om te springen met de zanglijn; een zekere nonchalance om de geest van de muziek zo goed mogelijk te kunnen vangen die met zo’n heerlijk Italiaans woord sprezzatura genoemd wordt. Zangers mochten de vocale lijn versieren, maar de betekenis van de woorden stond op de eerste plaats. 

En om de tekst zoveel mogelijk aandacht en nadruk te geven trokken instrumenten zelden zelf de aandacht maar ondersteunden vooral de zanglijn en het ritme van de zang. Deze continue muzikale lijn onder de gezongen woorden, de basso continuo, is een van de kenmerkendste elementen van de nieuwe stijl. Als de muziek al de aandacht mocht trekken, dan was het in instrumentale tussenspelen. 

Sopraan Emanuela Galli zingt als La Musica de proloog van Monteverdi’s L’Orfeo

Een opera over muziek

Toch presenteert Monteverdi zijn L’Orfeo heel duidelijk als een opera over muziek. Aan het begin van de opera, na de beroemde toccata – zeg maar de openingsfanfare – treedt de figuur van La Musica naar voren en zingt een proloog. Tussen haar coupletten klinkt steeds dezelfde melodie die ook in de rest van de opera voor zal komen: een herinnering aan dat eerste begin, aan de muziek. La Musica zingt over de macht van de muziek, die elk getroebleerd hart vreedzaam kan maken en de koelste geesten kan ophitsen tot nobele woede of liefde. Het is de muziek die het verhaal vertelt in L’Orfeo. Dat geldt in L’Orfeo eigenlijk vrij letterlijk: ook al staan we aan het begin van de ontwikkeling van de opera als genre, Monteverdi weet toch al een indrukwekkend arsenaal aan muzikale foefjes te gebruiken om het verhaal extra kracht te geven. 

Dramatisch kracht

Dat hoor je bijvoorbeeld heel mooi op het moment van Euridices dood. Herders en nimfen vieren het geluk van het liefdespaar, de toon is luchtig en vrolijk; Monteverdi wisselt dansen af met feestelijke koorpartijen en korte aria’s. De feestvierende herders worden begeleid door klavecimbels, chittarone (een op de luit lijkend tokkelinstrument) en de viola da braccio, een voorloper van de moderne altviool. Maar zodra de nimf Silvia, aangeduid als La Messagiera, het nieuws van Euridices dood brengt – ‘Ahi caso acerbo!’ – kentert de sfeer. Om de onheilstijding extra dramatisch te maken verandert Monteverdi niet alleen de toonsoort van majeur naar mineur, maar ook de instrumentale begeleiding naar een orgel met houten pijpen en een chittarone: een sobere en sombere klank die past bij de ernst van de situatie. 

Alt Sara Mingardo brengt de onheilstijding van Euridices dood

Als een van de herders vraagt welke droeve klanken hun feestvreugde verstoren, verandert de instrumentale begeleiding weer terug en ook de toonsoort staat weer in majeur. Als Orfeo aan het woord komt, doet hij dat met dezelfde sombere begeleiding als La Messaggiera. De herders behouden eerst hun ‘opgewekte’ instrumenten, alsof de tragedie nog niet geheel tot hen doordringt, maar aan het einde van de akte is ook hun begeleiding omgeslagen. Monteverdi zet de onheilstijding kracht bij door betekenisvolle rustmomenten en dissonanten op belangrijke woorden. Hier hoor je hoe krachtig emotioneel een eenvoudige muzikale vorm als het recitatief kan zijn, en hoe simpele muzikale middelen de geestestoestand van personages kunnen weergeven.

Hoorbare plaatsen

Maar ook de plek van handeling kan met muziek prachtig worden weergegeven. Aan het einde van de tweede akte, als Orfeo afdaalt naar de onderwereld, horen we hoe treffend Monteverdi de verschillende werelden muzikaal verbeeldt. Eerst klinkt nogmaals de kenmerkende melodie van La Musica, de personificatie van de muziek die in de proloog van de opera geklonken heeft. Daarna noteert Monteverdi expliciet dat strijkinstrumenten, klavecimbels en orgels zwijgen. Hij geeft het woord aan de trombones, de kornetten en het regaal (een draagbaar orgel met blaasbalgen). Er volgt een wat plechtig klinkende sinfonia die duidelijk laat horen dat we een andere wereld hebben betreden. Aan het einde van de vierde akte horen we opnieuw een sinfonia in onderwereldklanken en daarna meteen weer de melodie van La Musica. Zo omkadert Monteverdi prachtig de onderwereld.

Een lied uit het hart

Het duidelijkst manifesteert de pure kracht van de muziek zich misschien nog wel in het lied dat Orfeo aanheft om de veerman Caronte te overtuigen hem over de dodenrivier de Styx te zetten. Het is niet voor niets dat Monteverdi de gepassioneerde smeekbede ‘Possente spirto e formidabil nume’ in het midden van het werk plaatst. De uitgebreide aria vormt zo letterlijk en figuurlijk het hart van de opera. En om de zanger Orfeo in de opera als zodanig te presenteren, laat Monteverdi hem klinken als een zanger van zijn eigen tijd. De vele versieringen van de zanglijn zijn geheel in de stijl van de vaak geïmproviseerde zangkunst van die periode. Het is een mooi voorbeeld van hoe een componist iets in de opera importeert wat het publiek al kent, en zo betekenis geeft aan wat zij in de opera zien en horen. 

De grote aria ‘Possente spirto e formidabil nume’ van Orfeo, gezongen door bariton Furio Zanasi

Opmerkelijk is dat Monteverdi in de partituur twee versies van de aria geeft, een met uitgeschreven ornamenten en een versimpelde met de instructie ‘canta una sola delle due parti’ (zing een van de twee partijen). Dat betekent niet dat Monteverdi het mogelijk achtte dat er een niet versierde versie van de aria zou kunnen klinken. Hij geeft alleen de basismelodie, het geraamte van de aria, waarop een zanger dan zou kunnen variëren. De aria mag immers niet simpel of makkelijk klinken: het publiek moet horen dat Orfeo hier werkelijk alles uit de kast trekt om Caronte te overtuigen. Monteverdi geeft de aria een dubbele functie: die moet als pronkstuk het publiek dat naar de opera kijkt, imponeren maar in het verhaal eigenlijk precies hetzelfde doen: imponeren, overtuigen en ontroeren, zodat Orfeo zijn Euridice kan terugkrijgen. 

Hemelse sferen

En toch kan de muziek die monumentale liefde tussen Orfeo en zijn Euridice uiteindelijk niet redden, althans niet op aarde. Zoals we de opera nu kennen, eindigt die met de tenhemelopneming van Orfeo door zijn goddelijke vader Apollo. Daar worden Orfeo en Euridice alsnog herenigd, als sterrenbeelden. Een hemelse, gesublimeerde liefde tussen de sterren in plaats van een aardse liefde. En het zijn diezelfde hemelse sferen waarin menig luisteraar zich nog steeds waant, als hij naar Monteverdi’s onsterfelijke meesterwerk L’Orfeo luistert. Een beter bewijs voor de tijdloze kracht van de muziek is nauwelijks denkbaar. 

Scènefoto uit de veel geprezen nieuwe productie van L'Orfeo door de Nederlandse Reisopera (Foto: Marco Borggreve)
Scènefoto uit de veel geprezen nieuwe productie van L’Orfeo door de Nederlandse Reisopera (Foto: Marco Borggreve)

Monteverdi’s L’Orfeo was in februari 2020 te zien op verschillende plekken in het land in een bijzondere productie van de Nederlandse Reisopera in samenwerking met kunstenaarscollectief Studio Drift.

Wendy Roobol – sopraan zonder hoogtevrees

Koffiedrinken met een andere Camino-ganger, dat voelt bijna als thuiskomen bij je familie. Zo ervoer ik ontmoeting die ik had met Wendy Roobol. Wendy is sopraan en ik kende haar naam al langere tijd uit het muziekwereldje. We hadden elkaar ook wel eens de hand geschud en we waren ook facebook-”vrienden”. Maar zoals iedereen weet is die Facebookwereld flinterdun.

Toch was Wendy me bijgebleven. Ik wist (opnieuw via-via) dat ze een keer het zelfde pad (de ‘camino’) naar Santiago de Compostela had gelopen (2014) en heel af en toe liet ze tijdens mijn eigen tocht in 2018 weten dat mijn verhalen en filmpjes allerlei herinnering bij haar naar boven brachten. Toen Wendy recent haar nieuwe website lanceerde vond ik dat het aangewezen moment om deze bijzondere zangeres eens wat beter te leren kennen.

Wie op haar website rondsnuffelt, leert gelijk een heleboel over haar. Natuurlijk kom je haar CV te weten, kun je lezen waar ze heeft gezongen en wat er zoal op de agenda staat. Maar daarnaast geeft haar website ook een kijkje in haar ziel en passie. Zo kom je er al snel achter dat ze gek is op wandelen en dat ze niet terugdeinst voor (extreme) uitdagingen.

De meeste zangeressen moet je niet een paar uur in een wetsuit in het water leggen en dan laten zingen, maar ik vind het heerlijk!

“Uitdagingen zijn er in mijn werk volop te vinden. Ik zing veel passies, cantates en concerten, maar optredens waar net dat beetje extra van me wordt gevraagd, vind ik heerlijk. In Nijetrijne bijvoorbeeld. Daar worden elke zomer opera’s opgevoerd in natuurgebied de Rottige Meente op de grens van Friesland en Overijssel. Aan de oever van het riviertje de Scheene luister het publiek  naar 18e eeuwse komische opera’s in Nederlandse hertalingen. Uiteraard maakt de regisseur dankbaar gebruik van het natuurlijke decor. Maar soms vergt dat wel het uiterste van de medewerkers. Zo was ik 2018 een tovenares in de opera Orlando Paladino. Lange tijd lag ik in het koude water te wachten op het moment dat ik moest zingen. De meeste zangers vinden dit niets, maar ik vond het heerlijk spannend!”

Sommige mensen zien in het logo mijn golvende haar!

Wendy legt me uit dat het logo van haar website alles vertegenwoordigt wie ze is. “Toen ik van de ontwerper het logo te zien kreeg, wist ik gelijk dat het bij mij paste. Natuurlijk de letter W, maar Ik zag er ook de bergen in, die me zo lief zijn. Maar later hoorde ik van vrienden en fans dat ze er mijn golvende haar in zagen, of de kenmerkende sinusgolf van het zingen.”

Het merk Wendy Roobol

Het woord is gevallen: bergen. Wie bergen zegt, zegt wandelen en daarin hebben Wendy en ik een echte klik. Er is maar weinig voor nodig om ex-Caminolopers hun verhalen te laten vertellen en als snel delen we moeilijke momenten, fysieke ongemakken en heel persoonlijke details over onze tocht.  Wendy vertelt hoe ze er toe kwam om de Camino te gaan lopen. “Ik deed een training Zen & Zang, en de leraar opperde dat we in het leven iets moesten geven, en dat dat ook een beetje pijn zou moeten doen. Ik trok gelijk daarop met mijn portemonnee naar een dakloze persoon en gaf een substantieel bedrag. Een bedrag dat ik destijds zelf ook hard nodig had, dus het weggeven deed me wel wat pijn.”

“Later vond ik dat ik de opdracht wat te simpel had uitgevoerd. Ik mocht ook best iets aan mezelf geven, maar dan zou het ook “pijn” moeten doen. Op het moment dat ik de cursus volgde, had ik eigenlijk nog nooit echt vakantie genomen. Gebrek aan geld, gebrek aan tijd, en ook een beetje de angst om zangopdrachten mis te lopen waren hier debet aan. Ik bedacht me dat ik mezelf vijf weken compleet vrij zou geven. De pijn was dat ik hierdoor werk zou mislopen (wat ook gebeurde) en dat het behoorlijk op mijn leefbudget drukte. Echter, de winst die deze wandeling, deze vakantie, deze levenservaring me heeft opgeleverd is achteraf gezien veel groter dan de pijn die het kostte!”

Een Camino verandert je leven

Toen Wendy terugkwam uit Santiago stond ze anders in het leven en was ook haar positie ten opzicht van het zingen veranderd. “Een zangcarrière betekent niet langer dat je pas geslaagd bent als je mag optreden in de Scala van Milaan of in de Metropolitan Opera in New York. Musiceren brengt mij voldoening als ik met goede en prettige mensen mag werken aan goede muziek. Ik wil de luisteraars het liefst zo breed mogelijk aanspreken. Daar mag ook wel eens een moeilijk stuk tussen zitten, maar ik wil altijd een verhaal vertellen. Ik heb gemerkt dat ook mensen met minder luisterervaring dan een heel eind met je op weg willen gaan.”

Binnenkort staat er iets belangrijks in het zangersleven van Wendy te gebeuren. In het najaar van 2019 komt haar eerste solo-CD uit. Een CD met 17e eeuwse muziek over de figuur Maria. Die 17e eeuw ligt Wendy na aan het hart. Ze maakt deel uit van het ensemble Le Nuove Musiche dat onder leiding van dirigent Krijn Koetsveld alle madrigalen van Claudio Monteverdi heeft opgenomen. “We zitten bij Le Nuove Musiche vol met toekomstplannen. We willen een opera gaan opvoeren, werken hard aan de volgende editie van het MonteverdiXL Festival, zijn in voorbereiding van de opnames van de Selva Morale. Heel bijzonder is dat er op dit moment een speciaal Monteverdi-orgel wordt gebouwd met steun van Nationaal Instrumenten Fonds. De klank en het uiterlijk van het orgel pas perfect bij de muziek van Monteverdi!” Leest meer over Le Nuove Musice op www.lenuovemusiche.nl

Wendy op de top van de Dahmannspitze

Maar ook op wandelgebied is Wendy vol plannen. Dit keer legt ze haar lat iets uitdagender: Het liefst zou ze de Pacific Crest Trail gaan lopen, een langeafstand pad in het Westen van Amerika dat loopt vanaf de grens met Mexico tot aan de grens met Canada. Maar liefst 4300 km die de loper zowel door de verzengende hitte van de woestijn brengt als door besneeuwde bergpassen. “Op dit moment bereid ik me zo goed mogelijk voor op de tocht. Ik heb een cursus sneeuwwandelen gedaan, ik verzamel langzamerhand de perfecte uitrusting. Soms duurt het wel 5 dagen voordat je weer in de bewoonde wereld bent, dan moet je voor die hele periode eten bij je hebben, water moet je kunnen zuiveren. Je moet echt wel weten wat je doet. Ik lees me zoveel mogelijk in en ik ga zeker ook oefenen hierop van te voren!”

Tjeemig, wat een onverschrokken vrouw is die Wendy: een Brünnhilde in het Nederlandse zangerslandschap. Ik ben ervan overtuigd dat haar wandelpassie haar als zangeres en als mens verder zal brengen en voortdurend zal ontwikkelen. Als u meer over Wendy wilt weten, bezoek dan haar site. En als ze en een keertje bij u in de buurt zingt, ga dan beslist eens naar haar luisteren!